Hrunið 2016

Það er haustið 2016 og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn er aftur kominn til Íslands.
þetta sinn var það íslenska ríkið sem ekki gat staðið við skuldbindingar sínar í erlendri mynt og bankakerfið er aftur komið í ógöngur eftir snarpa gengisfellingu og brostna eignabólu eins og í fyrra hruninu árið 2008.Eftir hrunið árið 2008 hafði hagkerfið smám saman jafnað sig undir gjaldeyrishöftum. Bankarnir höfðu breyst úr því að vera innheimtustofnanir, líkt og árin 2009 og 2010, í að verða aftur útlánsstofnanir 2012. Innlendir og erlendir kröfuhafar höfðu fengið hundruð milljarða greidd út í krónum. Lífeyrissjóðirnir þurftu einnig að fjárfesta miklu magni af krónum sem skapaði töluverða samkeppni um þær traustu eignir sem voru innan hagkerfisins og gerði það að verkum að eignaverð var í engu samræmi við sambærilegar eignir í nágrannalöndum. Fjármagnshöftin, sem Seðlabankinn hafði haldið fast við, gerðu það þannig að verkum að öll verð hagkerfisins voru bjöguð.

Verðbólgan var mikil, sökum þess að enginn treysti krónunni og hún gaf hægt og sígandi eftir, en hækkun eignaverðs var ennþá meiri. Almenningur reyndi að forða eignum sínum frá verðbólgubálinu með fjárfestingum í alls konar fastafjármunum, ekki síst húsnæði. Fasteignaverð hafði til dæmis hækkað um 50% á 3 árum og lán til framkvæmda höfðu margfaldast. Á hápunkti bólunnar seldust einbýlishús á verði sem aldrei hafði sést áður, ekki einu sinni fyrir síðustu myntbreytingu 1981 þegar tvö núll voru tekin aftan af gjaldmiðlinum. Meðalverð einbýlishúsa var vel yfir 100 milljónum og Seðlabankinn kórónaði óstjórnina í peningamálum með því að gefa út nýja 10.000 og 20.000 króna seðla. Eitt einbýli við Tjörnina hafði farið á 400 milljónir króna.

Íslenskt eignafólk hafði einnig beitt ýmsum ráðum til þess að flýja mikla skattlagningu og koma eignum úr landi og margir fluttu sjálfir úr landi. Þar sem ekki mátti selja krónur fyrir alþjóðlega gjaldmiðla reyndu menn allt til þess að nálgast alþjóðleg verðmæti með öðrum hætti. Verk allra íslenskra málara sem höfðu alþjóðlegt verðgildi voru löngu uppseld. Öll rauðvín sem höfðu geymslugildi einnig. Það gekk svo langt að menn keyptu skartgripi, fornmuni, húsgögn og styttur, sem lítil not voru af, til þess eins að losa sig við krónurnar.

Ennfremur veikti það hagkerfið að íslensk útflutningsfyrirtæki höfðu verið keypt af erlendum kröfuhöfum fyrir krónur sem ein leið til þess að koma peningum úr landi. Arðinum af fyrirtækjarekstri var heldur ekki endurfjárfest á Íslandi heldur án undantekninga reynt að halda honum í erlendri mynt.

Hrunið 2016 vakti upp vondar minningar frá því 8 árum fyrr. Ríkið hafði vissulega verið með stífari reglur á fjármagnsmarkaði, meira eftirlit og mun meiri umsvif, en allt kom fyrir ekki. Þegar hagvöxturinn hafði tekið við sér vildi enginn skemma þann efnahagsbata sem vonast hafði verið eftir svo lengi. Þegar loks kom að skuldadögum var ljóst að kerfið hafði brugðist, sama kerfi og brást árið 2008 og hafði verið endurreist í lítið breyttri mynd, nema hvað að skattar voru hærri, eftirlit meira og fjármagnshöft sem gerðu það að verkum að útlendingar töpuðu nær engu í þetta skiptið og íslenskur almenningur tók á sig allt tapið.

Fyrir hrunið árið 2008 hafði Seðlabankinn að miklu leyti sloppið við umræðu um ábyrgð sína á því að leyfa peningamagni í umferð, frá 2003 og fram að hruni, að vaxa um fjörutíu prósent að meðaltali á ári og búa til aðstæður þar sem erlendir spákaupmenn höfðu ýkt styrk krónunnar með gríðarlegum vaxtamunsviðskiptum. Í hruninu 2016 var Seðlabankinn aftur í aðalhlutverki þar sem hann hafði haldið fast við gjaldeyrishöft og mynt sem hafði engan trúverðugleika, sem leiddi til þess að innstreymi erlends gjaldeyris hvarf og því engin leið að standa við erlendar skuldbindingar.

Við greiðslufallið og eignahrunið 2016 tapaði almenningur aftur öllum sínum sparnaði, en öfugt við hrunið 2008 hafði ríkið líka gengið á lífeyrissjóði landsmanna. Auk þess að setja á ýmsa skatta árin 2009-2011 ákvað ríkið í samráði við Seðlabankann árið 2012 að neyða lífeyrissjóðina til að afhenda erlendar eignir sínar í skiptum fyrir ríkisskuldabréf í krónum, sem ekki mátti selja. Þessi skipti voru til þess að geta endurgreitt erlendum kröfuhöfum að fullu, sem höfðu lánað glannalega til íslensku bankanna, orkufyrirtækja og sveitarfélaga árin 2005-2008. Seðlabankinn hafði í sama tilgangi fengið ríkið til þess að taka öll lán sem það gat til þess að byggja upp gjaldeyrisforða. Flestir erlendu kröfuhafarnir sem borið höfðu sína ábyrgð á fyrra hruninu komust á tímabilinu með sitt úr landi en eftir stóð ríkisskuldin í erlendri mynt sem íslenska ríkið gat á endanum ekki staðið við. Íslenskur almenningur sat eftir með tapið, skattpíndur og lokaður inni í höftum.

Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn kom aftur til landsins haustið 2016, afnam höftin, sem skapað höfðu eignabóluna og sagði að það væri fullreynt með að Ísland hefði forræði yfir sínum peningamálum. Ísland þyrfti að afsala sér stjórn peningamála, taka upp alþjóðlegan gjaldmiðil, líkt og hvert einasta ríki heims sem telur færri en milljón íbúa hefur gert. Gjaldeyrishöftin höfðu einangrað Ísland frá umheiminum með tilliti til viðskipta og fjárfestinga. Margir óskuðu að Íslendingar hefðu horfst í augu við staðreyndir árið 2012 í stað þess að leyfa ójafnvæginu enn og aftur að grafa um sig í hagkerfinu með skelfilegum afleiðingum. Starfstímabil sérstaks saksóknara var framlengt en í þetta sinn var ekki hjá því komist að stofna rannsóknarnefnd til að fara yfir starfsemi Seðlabanka Íslands.

Ofangreind lýsing er ein af þeim sviðsmyndum sem Ísland getur stefnt inn í við núverandi kerfi, stefnu ríkisstjórnar og Seðlabanka. Það er því miður óskhyggja að treysta á að innganga í Evrópusambandið bjargi Íslendingum. Óháð þeirri umsókn verður að breyta frá rangri stefnu er getur enn á ný byggt upp ójafnvægi sem á endanum leiðir til skelfilegra afleiðinga fyrir hagkerfið eins og við höfum því miður áður reynt. Til þess að koma í veg fyrir að sú sviðsmynd sem hér er lýst gangi eftir þurfum við að horfast í augu við staðreyndir og marka nýja stefnu.

Í næstu grein minni legg ég fram hugmynd að annarri stefnu fyrir Ísland sem er til þess fallin að koma í veg fyrir ofangreinda sviðsmynd. Stefnu sem gerir Íslandi kleift að byggja hagkerfið upp að nýju á eigin forsendum og án utanaðkomandi hjálpar.